Το καπέλο του Ατατούρκ και η μαντίλα της κ. Ερντογάν

ΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ Γ. ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ

Η πρόσφατη συνέντευξη του Τούρκου Πρωθυπουργού σε κυπριακά φύλλα ήταν για κάποιους επαναβεβαίωση θετικών προθέσεων και ετοιμότητας να φτάσει σε μια λογική συμφωνία στο Κυπριακό. Ορισμένοι, εδώ στη Λευκωσία όπως και στην Αθήνα, επενδύουν στην προσπάθεια αναμόρφωσης και μεταρρύθμισης του τουρκικού κράτους, την οποία φέρεται να προωθεί ο σημερινός Τούρκος ηγέτης και τη συνδυάζουν τόσο με λύση του Κυπριακού όσο και με «λογική» διευθέτηση των διαφορών που προκύπτουν από καθαρά τουρκικές αξιώσεις στο Αιγαίο. Τέτοιος συλλογισμός βρίσκεται εξάλλου και στη βάση της ελληνικής πολιτικής στα ευρω-τουρκικά.
Ο Ταγίπ Ερντογάν, που επικαλείται ταυτότητα «ήπιου πολιτικού ισλαμισμού», συγκρούεται με το γνωστό «κεμαλικό κατεστημένο», το στρατό και το «βαθύ κράτος». Τυχόν τελική κυριαρχία του ιδίου και του κόμματός του, παρουσιάζεται ως συνώνυμη του εκσυγχρονισμού και της ευρωπαϊκής πορείας. Διότι το πολιτικό συμφέρον και, κάποτε, η επιβίωση του ισχυρού αυτού κόμματος-κοινωνικού δικτύου, συμπίπτει με την αποψίλωση του ισχυρού πόλου τον οποίο συνθέτουν στρατιωτικοί και νεοκεμαλιστές.
Δεν είναι, βέβαια, εμφανές αν η αντίσταση του στρατιωτικο-κεμαλικού κατεστημένου οφείλεται στο ότι το πολιτικό Ισλάμ είναι φορέας εκσυγχρονισμού και μεταρρυθμίσεων ή απλά διότι, ως ισλαμικός φορέας, είναι αντίθετο και ασυμβίβαστο με βασικές κεμαλικές αρχές. Δεν είναι δηλαδή σίγουρο αν η σφοδρή αντίθεση στη... μαντίλα της κυρίας Γκιουλ ή της κυρίας Ερντογάν είναι απλώς μια αφορμή στη γενικότερη σύγκρουση εξουσίας και συμφερόντων ή είναι όντως ζήτημα «πολιτικών αρχών».
Ωστόσο, ο ψύχραιμος παρατηρητής δεν μπορεί να παραβλέψει το γεγονός ότι, μετά από περίπου 80 χρόνια, ο «πόλεμος της μαντίλας» είναι το ακριβές ισοδύναμο του «πολέμου των καπέλων», που έγινε στην Τουρκία στα χρόνια του Κεμάλ Ατατούρκ. Σε ομιλία του, τον Οκτώβριο 1927, ο Μουσταφά Κεμάλ έλεγε: «Κύριοι, ήταν απαραίτητο να καταργήσουμε το φέσι που καθόταν στο κεφάλι του έθνους ως έμβλημα της άγνοιας, του φανατισμού και του μίσους κατά της προόδου και του πολιτισμού και να αποδεχτούμε στη θέση του το καπέλο, που χρησιμοποιείται από το σύνολο του πολιτισμένου κόσμου και με τον τρόπο αυτό να αποδείξουμε ότι τόσο με τη νοοτροπία του όσο και με όποιον άλλο τρόπο, το τουρκικό έθνος δεν αποκλίνει από τον τρόπο ζωής της πολιτισμένης κοινωνίας». Η Τουρκία φόρεσε από τότε το δυτικό καπέλο, αλλά κάθε άλλο παρά απέδειξε ότι ανήκει στη χορεία των δυτικών πολιτισμένων κρατών. Τόσο στην περίπτωση του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όσο και αργότερα απέναντι στον Ελληνισμό της Μικράς Ασίας, στην Κύπρο ή και στο κουρδικό ζήτημα...

Οι κινήσεις μεταρρύθμισης
Σήμερα, όπως και τότε, κινήσεις μεταρρύθμισης και όποιου εκσυγχρονισμού έρχονται άνωθεν και, τρόπον τινά, επιβάλλονται με διατάγματα. Έτσι που είναι αμφίβολο αν πράγματι κάτι αλλάζει στο βάθος... Όπως παρατηρεί ο Γάλλος κοινωνιολόγος και εθνολόγος Alain Caill?, «η Τουρκία φαίνεται έτσι να είναι μάλλον κρατικό έθνος παρά εθνικό κράτος». Προσθέτοντας ότι: «Η μεγάλη διαφορά που χωρίζει την Τουρκία από χώρες της Ευρώπης είναι ότι η ώθηση στην οικονομική ανάπτυξη δεν προέρχεται από την εσώτερη λογική των κοινωνικών σχέσεων, αλλά προκύπτει ως αποκρυστάλλωση των φαντασιώσεων μιας αυτόκλητης εκσυγχρονιστικής ελίτ».
Από τους Νεότουρκους με το καθαρά αυταρχικό και εθνοκηδεμονευτικό στυλ του Μουσταφά Κεμάλ, αυτό κληροδοτήθηκε στους νεο-κεμαλιστές και το στρατό. Μήπως όμως δεν είναι και η συνταγή των «μετριοπαθών και μεταρρυθμιστών ισλαμιστών» του Ερντογάν; Δηλαδή, ένα κεντρικά σχεδιασμένο και άνωθεν επιβεβλημένο κίνημα, το οποίο εκμεταλλεύεται μια εσωτερική όσο και διεθνή ζήτηση, παράγει την εντύπωση μεταρρύθμισης και εξασφαλίζει για τον εαυτό του την κυριαρχία και τον έλεγχο μιας αρκετά ισχυρής χώρας και ενός χρήσιμου (για τη Δύση) κράτους. Είδος «κρατικού έθνους» ήταν κάτω από την κυριαρχία των στρατιωτικών. Αλλά θαυμάσια μπορεί να παραμείνει και με τυχόν επικράτηση των ισλαμιστών, σε μια εκδοχή «ισλαμοκρατικού έθνους».

Το εντυπωσιακό παράδοξο
Το εντυπωσιακό παράδοξο στην τουρκική περίπτωση είναι ότι σε δυο ξεχωριστές φάσεις οι προσδοκίες για «εκσυγχρονισμό» έρχονται από δυνάμεις καθαρά συντηρητικές, οι οποίες σε άλλες κοινωνίες θεωρούνται συνώνυμες αντίδρασης και αναχρονισμού στην πολιτική. Δηλαδή από το στρατό, πρώτα, και από ένα ισλαμικό κόμμα, σήμερα... Μπορεί ο Ατατούρκ να επέβαλε, τότε, το καπέλο. Το ζήτημα, όμως, ήταν αν άλλαξε και το... κεφάλι κάτω από το καπέλο. Όπως και σήμερα, ο καβγάς για τη μαντίλα είναι καθαρά συμβολικός. Το ζήτημα είναι τι έχει το κεφάλι μέσα, κάτω από την όποια μαντίλα... Όταν, μετά από 80 χρόνια, παρίσταται ανάγκη να απαλλαγεί η Τουρκία από το «αναχρονιστικό κατεστημένο» των νεο-κεμαλιστών, αυτό δεν μπορεί να σημαίνει παρά ότι η τότε «εκσυγχρονιστική μεταρρύθμιση» ήταν, εν πολλοίς, εικονική. Ανάλογες αμφιβολίες υπάρχουν, όμως, και για το σημερινό πολυδιαφημισμένο εγχείρημα του Ερντογάν.

Το σύγχρονο τουρκικό «όραμα»
ΑΠΟ αυτήν την άποψη, η μαρτυρία του ίδιου του αρχιτέκτονα της σημερινής τουρκικής εξωτερικής πολιτικής, Αχμέτ Νταβούτογλου, είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική. Τόσο μέσα από το βιβλίο του σχετικά με τη «στρατηγική βάθους», όσο και σε πρόσφατη ομιλία του σε συνέδριο διπλωματών, παρουσιάζει το σύγχρονο τουρκικό «όραμα». Η ομολογούμενη φροντίδα και το περίτεχνο μιας «πολιτισμικής ανάλυσης», οι πολλές ιστορικές αναφορές και μια επιτηδευμένη τεκμηρίωση, όπως και πολλά καλολογικά στοιχεία («πολιτισμός συναδέλφωσης», «συμπατριωτισμός», κ.ο.κ.), δεν κρύβουν, τελικά, έναν εθνικιστικό μεγαλοϊδεατισμό. Η συνταγή του είναι να μπει (επιτήδεια) η σημερινή Τουρκία στο «κενό αέρος» που προκαλεί στο διάβα της η περίφημη «παγκοσμιοποίηση» για να εκφράσει τη δυναμική ενός «κινητικού πολιτισμού», ο οποίος βρίσκεται σε «διαλεκτική» (κατάκτηση, εννοείται) με τους «εγκατεστημένους». Έτσι θα προκύψει, «όμορφα και ωραία», μια λογική «συμπατριωτισμού»! Παραβλέποντας, φυσικά, τις εκκαθαρίσεις των Ποντίων, των Αρμενίων και αργότερα των Ελλήνων, των Κούρδων και άλλων... Ενώ, όλα αυτά συμβαίνουν χάρη στην... «ιδιαιτερότητα της Τουρκίας να αντιπροσωπεύει την εμπειρία της ανθρωπότητας» (!).